Als bijna de helft van de bewoners worstelt met overgewicht en bestaande voedingsadviezen niet werken, is het tijd voor actie, vonden twee artsen uit het Brabantse Leende. Een nieuwe benadering van gezond eten veranderde veel in het dorp.
Het is een koude ochtend in de kerstvakantie 2014. De familie Van Kuijk zit ingesneeuwd in een vakantiehuisje in Zweden als vader Hans (54) besluit online op zoek te gaan naar het wetenschappelijk bewijs voor de schijf van vijf. De sportarts schrijft patiënten al jaren voor dat zij gezond moeten eten. Gezond, dat is de schijf van vijf: het voedingsadvies dat het Voedingscentrum sinds 1953 hanteert.
Toen hij rond zijn veertigste een buikje kreeg, is Van Kuijk ook zelf gaan lijnen: hij eet minder en focust op magere producten. Maar het helpt niet. Zijn patiënten, die bij hem vaak revalideren na bijvoorbeeld een hartinfarct, vallen ook niet zoveel af als je zou verwachten, en hijzelf ziet zijn bloeddruk en cholesterolspiegel stijgen. Hoe kan dat?!
Na een uur lezen is het Van Kuijk duidelijk: 'Het causale bewijs voor de schijf van vijf was er gewoon niet. Die is gebaseerd op aannames. Ik heb nog een paar dagen verder gelezen en toen bedacht: als we thuiskomen ga ik het helemaal anders doen.'
Pure chocolade
Zesenhalf jaar later ontvangen Hans (54) en zijn vrouw Ivonne (50) van Kuijk in de tuin achter hun huis aan de Dorpsstraat in Leende. Bij de koffie geen koekje, maar een schaal vers fruit en stukjes pure chocolade. Het huis is al generaties lang in de familie - opa Van Kuijk startte hier een fruitbedrijf. Hans werd er geboren, groeide verderop in het dorp op. Hij speelde trompet in de fanfare - nog steeds trouwens - en tenniste bij Tennis Club Leende. Als kind zag hij het dorp veranderen. Ruilverkaveling zorgde ervoor dat boerenbedrijven groter werden, de eiken wallen tussen de weilanden verdwenen, kronkelige beekjes werden keurig rechte sloten.
Ook Ivonne groeide op in Leende, en ook zij herinnert zich hoe boerderijen plotseling woonhuizen werden. 'Waanzinnig vonden we dat. Het was toch heel bijzonder dat je op zo'n boerderij ging wonen zonder te boeren.'
Inmiddels wonen in dit dorp behalve de oude Leendenaren veel forenzen die met hun gezin de stad uit trokken op zoek naar ruimte. En expats, vaak IT'ers, die in Eindhoven werken.
Hans van Kuijk werkt sinds 1999 als arts in het St. Anna Ziekenhuis, een kwartier verderop in Geldrop. Vroeger nam hij altijd zijn broodtrommel mee. 'Die was meestal om elf uur al leeg; tussen de patiënten door at ik even snel een boterham. Ik had altijd honger', zegt hij. Dat is nu al lang niet meer zo.
Bij cafetaria 't Klumpke doen ze ook mee aan het project ‘Gezond Dorp’. Foto: Ramon van Flymen
Te dik
Want eenmaal terug uit Zweden gooit hij zijn eetpatroon radicaal om: koolhydraten laat hij voortaan staan, hij eet zo min mogelijk bewerkt voedsel en gaat voor noten, veel groenten, vlees en volle zuivelproducten. Het resultaat? 'In drie maanden viel ik tien kilo af, ik was eindelijk mijn buik kwijt. Mensen zeiden: wat doe je? Sommigen gingen ook anders eten door mij – zij boekten dezelfde resultaten.'
Hij spreekt erover met Norbert van den Hurk, de plaatselijke huisarts, op een jaarlijkse bijscholing voor alle artsen uit de regio. De twee kennen elkaar al jaren, nog uit de tijd dat ook Van den Hurk in de fanfare speelde - bugel. Tijdens de bijscholing worden gezondheidscijfers gepresenteerd. Die zijn niet zo best. Net als de in rest van Nederland zijn veel Brabanders te dik. 48% van de inwoners van de gemeente Heeze-Leende worstelt met overgewicht, 10% met zwaar overgewicht - obesitas. Hart- en vaatziekten komen veel voor.
Hans van Kuijk 'heeft wel een ideetje'. Naar een voorbeeld uit Canada tuigt hij, samen met Van den Hurk, het project Gezond Dorp op. Een pilot met 25 dorpelingen moet uitwijzen dat de gebruikelijke voedingsrichtlijnen niet werken, maar dat de zogenaamde low carb high fat-leefstijl (LCHF) wel vruchten afwerpt. Het principe: wie veel verse groenten, goede vetten en fruit eet en koolhydraten, suikers en bewerkt voedsel laat staan, valt af, heeft een lagere bloeddruk en een gezonder cholesterolgehalte.
Grote nieuwsgierigheid
Ze voelen van tevoren wel aan dat hun project groot effect kan hebben. Als in een hechte gemeenschap de twee dokters zeggen dat het allemaal anders en beter kan, zal daarnaar geluisterd worden. Maar dat zóveel dorpelingen nieuwsgierig waren naar hun ideeën, dat hadden ze niet verwacht.
Op een eerste bijeenkomst in restaurant De Scheuter, naast de kerk, komen 150 mensen af. Veel meer dan gepland. Voor een tweede informatieavond wordt de conferentiezaal van De Jagershorst afgehuurd, net aan de andere kant van de A2. Daar kunnen 500 mensen terecht. Van Kuijk: 'Het was overweldigend. Je zag die avond een stroom mensen uit het dorp komen, met fietsen of lopend onder snelweg door richting de conferentiezaal. Niet alleen zieken en ouderen maar ook veel jongeren.' 240 mensen melden zich aan voor de pilot.
Supermarkt Plus Smetsers aan de Dorpsstraat zet in op producten van boeren uit de regio. Foto: Ramon van Flymen
Gefronste wenkbrauwen
De artsen oogsten lof voor hun plannen, maar ook gefronste wenkbrauwen: 'Het enige goede van het advies van deze artsen is dat ze mensen stimuleren om meer groente te eten', sneert voedingsdeskundige Liesbeth Oerlemans eind 2017 in het Eindhovens Dagblad. Vlees eten wordt onterecht gepromoot, vinden anderen. Een vetrijk en koolhydraatarm dieet zou bovendien vaak leiden tot een tekort aan vezels. 'Dat is ongezond en ongewenst.'
Ook in het St. Anna Ziekenhuis reageerden Van Kuijks collega's kritisch. Een aantal patiënten had hij aangeraden ook het LCHF-dieet te proberen. Zij vielen af en voelden zich fitter, en daarom moest hun medicatie worden aangepast. Internisten, cardiologen en het diabetesteam riepen hem op het matje: Van Kuijk rommelde met de medicijnen, waarom? 'Ik rommelde niet, maar als bloeddruk lager wordt vanwege een veranderende leefstijl, moet bloeddrukmedicatie naar beneden. En mensen met diabetes krijgen hypo’s (een te lage bloedsuikerspiegel, red.) als ze stoppen met koolhydraten en evenveel insuline blijven spuiten.'
Inmiddels staan zijn collega's meer open voor Van Kuijks methode. Cardiologen hebben 'real food low carb' als voedingsadvies geaccepteerd en het ziekenhuisrestaurant heeft zijn assortiment aangepast. Er is sinds vorig jaar zelfs een centrum voor leefstijlgeneeskunde, dat zich richt op fysieke en mentale vitaliteit. Van Kuijk is er als sportarts aan verbonden.
Norbert van den Hurk (links) en Hans van Kuijk, de artsen achter 'Gezond Dorp'. Foto: Ramon van Flymen
Vijftig kroppen sla
Ook een deel van de ondernemers is omgegaan. Bakker Van Weert verkoopt crackers en brood met minder koolhydraten. De Plus-supermarkt zet in op producten van boeren uit de regio en verkoopt bijvoorbeeld veel meer Griekse yoghurt. Honderden emmers per week, vroeger waren dat tientallen.
Dat komt onder andere door snackbarhouder Peter Klumkens. De zestiger ontbijt sinds 2016 met Griekse yoghurt met fruit, noten en honing. Aanvankelijk was hij niet zo positief over het project Gezond Dorp en de hype rond koolhydraatarm eten. Toch ging de eigenaar van cafetaria 't Klumpke, ook in de Dorpsstraat, ermee aan de slag. 'Want mijn vrouw zei: kijk nou eens kritisch naar de plannen - zo ingewikkeld is het allemaal niet.'
Klumkens nam zijn menukaart onder de loep. Eigenlijk stond daar best veel op wat ook zónder koolhydraten kon. Een spiegelei op een hamburger in plaats van een broodje, een 'uitgebreide salade met huisgemaakte dressing' in plaats van frites. Klumkens zag kansen, maakte een speciale Gezond Dorp-menukaart en schrapte de koolhydraten ook uit zijn eigen dieet. In vier maanden viel hij zestien kilo af.
De meeste klanten bestellen nog altijd gewone hamburgers en frites. 'Maar', zegt Klumkens, 'veel mensen willen toch koolhydraatarm eten, en hen hebben wij ook genoeg te bieden.' Dat doet de omzet goed, die steeg met meer dan 25%. En Klumkens merkt het aan de inkoop: 'Vroeger gingen er iedere week vijftien kroppen sla doorheen, nu vijftig.'
Bakkerij Van Weert aan de Oostrikkerstraat verkoopt ook koolhydraatarme broden. Foto: Ramon van Flymen
Psychische problemen
Weer wat verderop in de Dorpsstraat staat bij huisartspraktijk De Vocht en Van den Hurk het boek Van Gezond Dorp naar Gezond Land op de balie. Hierin zijn ervaringen, recepten en succesverhalen opgetekend. Van den Hurk (41) heeft de deelnemers aan de pilot goed in de gaten gehouden. Met name mensen met veel overgewicht zijn flink afgevallen. Diabetici hoefden minder medicijnen te gebruiken, twee van hen spoten insuline en konden daarmee stoppen. Het cholesterolgehalte van de Leendenaren bleef gelijk, maar de cholesterolverlagende medicatie werd met de helft afgebouwd.
80% houdt de gezonde leefstijl vol, al is het niet altijd makkelijk: 'De sociale omgeving maakt het moeilijk', merkt Van den Hurk. 'De vlaai en worstenbroodjes op feestjes – mensen vinden het toch een beetje onbeleefd als je niet neemt.'
Een huisarts in opleiding doet nu in zijn praktijk onderzoek naar de vraag waarom mensen afhaken. Voorlopige conclusie: terugvallen heeft meestal te maken met mentale gesteldheid. 'Dan is de ruggengraat op zich sterk maar als er constant door iets anders hard op die ruggengraat wordt gedrukt, dan let je niet meer op je voeding.' Bij van den Hurk rijst dan de vraag hoe hij daarbij kan helpen. 'Waar komt die stress vandaan, hoe kun je de psychische problematiek aanpakken? Want als dat beter wordt, komt dat gezonder eten vanzelf.'
Eigen balans
Dat voeding alleen niet genoeg is voor een gezond leven, merkte ook Ivonne van Kuijk. Samen met haar man was zij in 2014 gaan eten volgens het LCHF-principe en sindsdien voelde zij zich veel energieker. Toch meldt zij zich in 2018 bij de huisarts. Ondanks haar gezonde voedingspatroon is ze ingestort. 'Het was een burn-out. Ik werkte fulltime in het bedrijfsleven en deed veel te veel. Ik was mezelf kwijt', blikt ze terug.
Op aanraden van Van den Hurk gaat zij op zoek naar haar eigen balans. Die is inmiddels gevonden: tegenwoordig organiseert zij workshops over gezond leven en geeft ze les in de Chinese bewegingsleer Chi Neng Qigong. En ze bereidt dagelijks het eten voor het gezin - ook dat ziet Ivonne als haar werk. Het kost veel tijd en moeite, ook om hun twee dochters mee te krijgen. Die vinden al die snoepgroenten, bananenpannenkoeken en worstjes lekker, 'maar ze willen geen rare dingen in hun trommel mee naar school'.
Gelukkig zijn boterhammen voor jonge kinderen nog niet zo slecht. 'Als de basis maar “real food” is', zegt Ivonne. 'Niet dat gemaksvoedsel, nee, vers.'